Каханак Вялікай Мядзведзіцы - Страница 42

Ёсць і контррэвалюцыянер — у мінулым афіцэр царскай арміі — Аляксандр Квалінскі, які працаваў у нейкай савецкай установе і якога зараз засадзілі сюды. Гэта высокі, смуглы мужчына гадоў 40. Заўсёды маўчыць. Твар бледны, змучаны. Амаль заўсёды ляжыць на нарах, але не спіць, а гадзінамі ўзіраецца ў столь. Да яго адчуваю найбольшую сімпатыю. Нават робіцца шкада, што такі інтэлігентны, выхаваны і, як я заўважыў, вельмі добры чалавек, прападае тут з намі.

Ёсць адзін жыд. Тоўсты, важкі: мае больш чым пяцьдзесят гадоў. Яго прозвішча Кобэр, а імя Гірш. Да вайны быў фабрыкантам, вырабляў карты для гульняў. Зараз сядзіць за спекуляцыю. Яму найлепш у нашым астрозе. Штодня прыносяць з горада абеды. Яго часта выклікаюць на допыты. Тады Жаба кажа, што яго зноў будуць даіць.

Адзінаццаты чалавек у нашай камеры — крануты. Клічуць яго ўсе: і мы, і чэкісты, і салдаты «Бзік». Ніхто не ведае ні яго імя, ні прозвішча. Арыштаваны ж быў у цягніку, недалёка ад Слуцка. Гэта высокі, худы маладзён. У яго вялікія вочы, якія незвычайна гараць. Ён заўсёды ходзіць па камеры і часта выбухае смехам, які нас заўсёды бянтэжыць. Яго падазравалі ў шніянажы. Зараз увогуле не дапытваюць. Мусіць, забыліся пра яго або ўзялі «на вытрымку».

Дні паўзуць нудна, сумна, доўга. Заядае самота, надакучае голад. Голад не выходзіць з нашай камеры. Увесь час мы думаем пра ежу, у марах толькі ежа. Рухаемся з апатыяй, павольна. Голад выбеліў нашы твары, прыпудрыў зялёным і жоўтым, паклаў чорныя цені пад вачыма. У некаторых апухлі ногі і рукі. Заўважыў, што і ў мяне пачынаюць ацякаць ногі. Другая балячка, якая далася ў знакі — гэта вошы. Вялізныя турэмныя вошы, лянівыя, сонныя, як і мы (хоць не з голаду, а, магчыма, з пераядання), пасвяцца на нашым целе. Вошай шмат. Поўзаюць нават па адзенні і па дошках нараў. He б’ём іх. Гэта нічога не дае. На месцы сотні забітых з’яўляюцца тысячы новых. Жартаўліва называем іх «жывое срэбра». Ад часання на скуры з’яўляюцца раны. А там, дзе падгрызаюць іх вошы, асабліва на плячах, шыі (там скура танейшая), утвараюцца струпы.

А ўначы, калі ў камеры гарыць лямпа, і мы кладзёмся спаць на голыя нары, са шчылін у дошках на сценах выпаўзаюць клапы. Гэтыя смокчуць заўзята, нібы крапіўкай сякуць усё цела. Асабліва яны надакучаюць новым вязням.

Калі аднаго разу прачнуўся ноччу і расплюшчыў вочы, заўважыў, што Бзік сядзіць у камеры і неяк дзіўна прыглядаецца да сябраў, якія ляжалі на нарах. Зрабіў выгляд, што сплю. Мой твар хаваўся ў сутонні. Праз прыплюшчаныя павекі пачаў сачыць за ім. Бзік доўга, з увагай глядзеў на нас. Я прыкмеціў, што ў яго на каленях ляжыць скінутая кашуля. У нейкі момант заўважыў, як вар’ят нахіліў галаву і, не перастаючы сачыць за камерай, зубамі надрываў каўнер кашулі. Гэта яшчэ больш зацікавіла мяне. Хлопец выняў з каўняра кавалак тонкага палатна. Акідваючы позіркам камеру, раскруціў яго. Я ўбачыў на ім нейкія надпісы. Пэўны час Бзік учытваўся ў іх, а потым пачаў дзерці палатно зубамі. Праз некалькі хвілін трымаў у руках толькі шматкі нітак. Злез з нараў і ўкінуў усё гэта ў кубел.

Я зразумеў, што там было нешта значнае, і што Бзік толькі прыкідваецца вар’ятам, а на самай справе ён разумнейшы за многіх тых, хто прымае яго за кранутага. У тую ноч я не заснуў аж да раніцы. Голад скруціў мне кішкі: «А што будзе далей? Як доўга я вытрываю?» — думаў бесперапынку.

У сне наведвалі мяне звычайныя для галодных мроі. Мне сніліся не асаблівыя стравы, а тоўстыя лусты ржанога хлеба, вялікія кавалкі сала і мяса, місы гарачага супу, саганы, напоўненыя паранай бульбай, якая выбухае белымі клубамі. Змучаны, я абуджаўся, апухлы, і мяне яшчэ больш даймаў голад, яшчэ вастрэй адчуваў сваю няволю.

* * *

Спачатку мяне абвінавачвалі ў шпіянажы. Так падалі матэрыялы тыя, хто арыштаваў. Справу ж вёў Стафан Нядбальскі, паляк, які паходзіў з мястэчка Мір, размешчанага непадалёку ад Стоўбцаў. Гэта быў пульхны малакасос у карычневай гімнасцёрцы і галіфэ. Я прыкмеціў, што ён вельмі саманадзейны. Дапытваў мяне па начах. Распытваў цэлымі гадзінамі. Ставіў «хітрыя» пытанні-пасткі, якія, аднак, лёгка было прадбачыць і якія самі нярэдка дапамагалі арыштаванаму арыентавацца ў сітуацыі. Ён найбольш часта паўтараў наступны выраз:

— Ну, кажы!.. Ну, кажы!.. Мы і самі даведаемся праўду!..

— Што я павінен казаць? Я і кажу праўду!.. Хіба хочаце, каб ашукваў вас!..

Так звычайна адказваў на яго пытанне.

Некалькі разоў мне рабілі вочныя стаўкі з рознымі асобамі. Некаторых я бачыў, бо яны сядзелі ў іншых камерах першага падвала ці ў другім падвале.

Потым увогуле перасталі дапытваць. Ідучы за парадай братоў Спландзінаў, я паклікаў «карнача» і сказаў, каб паведамілі следчаму, Стафану Нядбальскаму, што ёсць пільная справа. На наступны дзень увечары мяне выклікалі. У суправаджэнні двух чырвонаармейцаў увайшоў у кабінет, дзе дапытваў Нядбальскі.

— Ну што?.. Адумаўся? — запытаўся следчы. — Добра. Гэта сама правільна! Бяры крэсла і сядай тут!

Ён паказаў на месца злева ад стала.

Заўважыў, што ў адсунутай шуфлядцы ляжыць наган.

«Падрыхтаваўся!» — падумаў я.

— Вазьмі папяросу! — прамовіў Нядбальскі.

Я закурыў папяросу, і мне стала нядобра.

— Ну, расказвай, — рыхтуючы аркуш чыстай паперы, сказаў Нядбальскі.

Я пачаў даваць новыя прызнанні. Расказаў яму гісторыю, якая збольшага паходзіла на праўду і якую я добра абдумаў… Нарадзіўся ў Вільні. He маючы магчымасці знайсці працу, выехаў да сябра на пагранічча. Ён прапанаваў хадзіць з кантрабандай за граніцу. Зрабілі некалькі рэйсаў. Пасля сябра папаўся і зараз сядзіць у Наваградку. Тады я перастаў хадзіць і жыў у яго маткі. Пасля Новага года быў тры разы за мяжой з некалькімі хлопцамі. На трэці раз папаўся.